Τι λένε για μας: λέξεις και (εκ)φράσεις από ευρωπαϊκές γλώσσες γύρω από την Ελλάδα και τους Έλληνες
Χωρίς να χρονοτριβήσουμε σε φιλοσοφικές σκέψεις γύρω από τη μακραίωνη πορεία και τα πεπρωμένα της φυλής, στο σημείωμα αυτό θα εξετάσουμε ορισμένες, πιθανώς ενδιαφέρουσες, εμφανίσεις του εθνικού ονόματος των Ελλήνων στις ευρωπαϊκές γλώσσες.
Για να ξεκινήσουμε, το όνομα με το οποίο γνωρίζουν τη χώρα μας όλοι οι εταίροι μας είναι το Greece, Grèce, Griechenland ή κάποιο άλλο από τις παραλλαγές του, πάντοτε παρόμοιο και αναγνωρίσιμο -από τις γλώσσες της ΕΕ, τη μεγαλύτερη απόκλιση την έχουμε στα φινλανδικά: εκεί η Ελλάδα λέγεται Kreikka (και ο έλληνας Κreikkalainen), καθότι οι φινλανδοί δεν πολυσυμπαθούν τον φθόγγο g- στην αρχή των λέξεων.
Πολύ μελάνι έχει χυθεί γύρω από την προέλευση του ονόματος αυτού επειδή δεν είναι αυτό το αντικείμενό μας, ας πούμε μόνο ότι η προέλευση της λέξης Greece, Greek είναι ελληνική. Η λέξη γραικός απαντά, έστω και σπάνια, σε αρχαία κείμενα, πχ. στον Αριστοτέλη, που λέει για την αρχαία (γι' αυτόν) Ελλάδα, την περιοχή μεταξύ Αχελώου και Δωδώνης, την οποία κατοικούσαν οι Σελλοί "και οι καλούμενοι τότε μεν Γραικοί νυν δ' Ελληνες" (Μετεωρολογικά 352b).
Μπαίνοντας επιτέλους στο θέμα, πολύ γνωστή είναι η αγγλική έκφραση That's Greek to me, δηλαδή αυτά είναι ακαταλαβίστικα, αλαμπουρνέζικα, κινέζικα όπως θα λέγαμε εμείς. Τα ελληνικά ήταν μεν ακατάληπτα στους πολλούς, όχι όμως και άγνωστα: ήταν μια γλώσσα που ακόμα διδασκόταν, που ήταν κτήμα των λίγων και εκλεκτών (μην ξεχνάμε ότι η τεράστια πλειοψηφία του κόσμου ήταν αναλφάβητοι). Ο πολύς κόσμος γνώριζε την ύπαρξη της ελληνικής γλώσσας, δηλαδή. Την ίδια εποχή ο Σάμουελ Τζόνσον αποφαίνεται ότι ο άνδρας προτιμά μια γυναίκα που μαγειρεύει καλά παρά μια που να μιλάει ελληνικά, και είναι προφανές ότι αν καμιά αγγλίδα δεν ήξερε ελληνικά, το (πολιτικώς απρεπές σήμερα :-) ευφυολόγημα δεν θα είχε αντικείμενο.
Η έκφραση αυτή υπήρξε και στα ισπανικά. Εκεί, ο ξένος που μιλούσε μια γλώσσα ακατάληπτη ονομαζόταν έλληνας, griego. Ύστερα η λέξη παρεφθάρη και η προέλευσή της ξεχάστηκε. Με τους Κονκισταδόρες, πέρασε στην Αμερική, τώρα πια ως gringo. Ναι, σωστά καταλάβατε. Ο "γκρίνγκο" των μεξικάνων στα γουέστερν, ο ξένος, που μιλάει μια άλλη γλώσσα, έχει την αφετηρία του στα ελληνικά!
Αντίθετα, στα γαλλικά, δεν είναι διαδεδομένη ανάλογη έκφραση. Υπάρχουν όμως πολλές γαλλικές εκφράσεις με το εθνικό μας όνομα, και για να ξεκινήσουμε απ' τις κολακευτικές, ας αναφέρουμε την être grec â ... που σημαίνει "ξέρω από...". Η έκφραση γεννήθηκε τότε που grec σήμαινε "ελληνιστής" και κατά συνέπεια "σοφός, μορφωμένος" και χρησιμοποιείται και αρνητικά: je ne suis pas grand grec en chimie, δηλ. δεν πολυσκαμπάζω από χημεία. Ωστόσο, αυτή η έκφραση έχει πια παλιώσει.
Επίσης παλιωμένη, και όχι κολακευτική, είναι η χρήση της λέξης grec με τη σημασία χαρτοκλέφτης, απατεώνας. Μερικά λεξικά λένε ότι υπαίτιος για την "αντεθνική" αυτή εξέλιξη υπήρξε κάποιος Θεόδωρος Άπουλος, ένα είδος Νικ Δε Γκρηκ της εποχής του Λουδοβίκου του 14ου, που είχε μαδήσει στο λανσκενέ, χαρτοπαίγνιο της εποχής, όλους τους αυλικούς του Βασιλιά Ήλιου με μια σημαδεμένη τράπουλα. Αυτή η εξήγηση πιθανότατα φτιάχτηκε εκ των υστέρων. Άλλωστε, με την ίδια σημασία χρησιμοποιούσαν τη λέξη και οι Άγγλοι (όπου η χαρτοκλεψία λεγόταν παλιότερα greekery) και οι Ισπανοί δύσκολο να έφτασε ως εκεί η χάρη του Απουλου. Πολλοί ανώνυμοι συμπατριώτες μας θα ευθύνονται, σε συνδυασμό με τη φήμη ελευθεριασμού που είχαν αποκτήσει οι αρχαίοι Έλληνες ήδη από την εποχή των Ρωμαίων. Σημειώνεται ότι σε μετρίως αναξιόπιστη πηγή ότι, κατόπιν διαμαρτυρίας των ελληνικών πνευματικών φορέων, το έγκυρο λεξικό του Ρομπέρ έπαψε να αναφέρει στο λήμμα Grec την "προσβλητική" σημασία που είπαμε. Δεν ξέρω αν αυτό είναι αλήθεια, πάντως οι τωρινές εκδόσεις του λεξικού όντως δεν την αναφέρουν, αν και έχουν το λήμμα grigou, που σημαίνει τσιγκούνης, και προέρχεται από παλιά λαγκεντοκιανή λέξη που σήμαινε "έλληνας".
Ενδιαφέρον είναι ότι κανείς πνευματικός άνθρωπος δεν έχει σχολιάσει μια άλλη έκφραση για τους έλληνες: εννοώ τη γαλλική βρισιά Va te faire voir chez/par les grecs η οποία βεβαίως σημαίνει ότι και το ελληνοτουρκικόν "άει σιχτίρ" και ξεκινάει από τη φήμη για τις παιδεραστικές επιδόσεις των αρχαίων προγόνων μας -ένα θέμα στο οποίο δεν θα υπεισέλθουμε. Είναι άλλωστε γνωστό τι σημαίνουν οι αγγελίες περί 'ελληνικού σεξ' στις ειδικές στήλες ορισμένων ευρωπαϊκών εφημερίδων.
Μια άλλη όχι κολακευτική έκφραση είναι η αγγλική Greek gift, που λέγεται για κάτι που προσφέρεται με οπισθοβουλία και με πονηρό σκοπό. Η αρχή είναι φυσικά το Timeo Danaos et dona ferentes της Αινειάδας, το οποίο εμείς μεταφράσαμε "Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας" (κατά λέξιν είναι "φοβούμαι..."), αλλά στα αγγλικά, π.χ., λέγεται Βeware of Greeks bearing gifts. To προκείμενο δώρο ήταν, εννοείται, ο Δούρειος ίππος.
Βλέπουμε ότι οι περισσότερες από τις εκφράσεις αυτές έχουν την αρχή τους ή αντίστοιχό τους στη ρωμαϊκή εποχή, όπου η αμηχανία των νικητών μπροστά στην πολιτισμική ηγεμονία των ηττημένων, σε συνδυασμό με την τάση της ρωμαϊκής ελίτ να χρησιμοποιεί εξεζητημένες ελληνικές εκφράσεις για επίδειξη -όπως έκανε παλιότερα η δική μας αριστοκρατία με τα γαλλικά- προκάλεσε εχθρότητα απέναντι σε ό,τι το ελληνικό και επέβαλε την εικόνα του γλεντζέ, του ελευθεριάζοντα, του ψεύτη για τους έλληνες. Το λατινικό ρήμα graecari σήμαινε "γλεντοκοπώ", ενώ σε αντίδραση για την ελληνική μόρφωση της ελίτ γεννήθηκε η βρισιά Γραικύλος, που σήμαινε τελικά τους "υποδουλωμένους" στο ελληνικό πνεύμα Ρωμαίους, και η παροιμία Graeci sunt, non legintur ("ελληνικά είναι, δεν διαβάζονται").
Μια και φτάσαμε στην παροιμιολογία, μπορούμε να αναφέρουμε την ιταλική παροιμία "Τέσσερις έλληνες, πέντε καπεταναίοι" ή την τούρκικη "Η γνώση του έλληνα έρχεται ύστερα", ενώ ο χώρος δεν επαρκεί για πολλές άλλες τουρκικές όχι ιδιαίτερα υμνητικές, εννοείται, όπως δεν είναι επαινετικές και οι δικές μας παροιμίες για τους γείτονές μας -και ίσως κανενός λαού για κανέναν γειτονικό του, θέμα που ανήκει σε άλλο σημείωμα.
Ας κλείσουμε τον κύκλο καταλήγοντας στην ετυμολογία: υπάρχουν μερικές λέξεις ευρωπαϊκών γλωσσών που αφετηρία έχουν την Ελλάδα ή τους Ελληνες. Για παράδειγμα, στα ουγγαρέζικα, το καρπούζι λέγεται görögdinnye ό εστί μεθερμηνευόμενον "ελληνικό πεπόνι", αν λάβουμε υπόψη ότι ο έλληνας λέγεται Görög και το πεπόνι dinnye. Στα ισπανικά, gresca λέγεται ο καυγάς, η φασαρία -αρχή της λέξης είναι το εθνικό μας όνομα και η φήμη καυγατζήδων που είχαμε, ως φαίνεται, αποκτήσει. Πιο γνωστή είναι η αντιδάνεια λέξη γρέγος, ο βορειοανατολικός άνεμος, από το ιταλικό greco, μ'άλλα λόγια, ο "ελληνικός" άνεμος, αυτός που φυσάει από την Ελλάδα. Οι γαλλομαθείς ή η μεταλλειολόγοι, τέλος, θα γνωρίζουν το grisou, το επίφοβο εκρηκτικό αέριο των ορυχείων -λιγότερο γνωστή είναι όμως η ελληνική προέλευσή του: αποτελεί τη βαλλονική μορφή του γαλλικού (feu) grégeois, μ' άλλα λόγια "πυρ ελληνικό". Ηταν η εποχή που το βυζαντινό ναυτικό κυριαρχούσε στη Μεσόγειο, έχοντας σαν μυστικό όπλο του το υγρόν πυρ...
