Το 1995 κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ η μελέτη του ιστορικού και κοινωνιολόγου James Loewen, «Lies my teacher told me. Everything your American history textbook got wrong». Το βιβλίο προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις στις ΗΠΑ, υπήρξε όμως η αφετηρία για έναν γόνιμο διάλογο σχετικά με τη διδασκόμενη σχολική Ιστορία και το περιεχόμενό της.
Πολύ μεγάλο μέρος των σχετικών αναλύσεων επικεντρώθηκαν στους μύθους που τα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας αναπαράγουν, καθώς και τη χρησιμότητά τους.
Είναι γενικά παραδεκτό από τους ιστορικούς πως η εθνική Ιστορία κάθε έθνους κράτους στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην εθνική μυθολογία του, στην προβολή δηλαδή του ιστορικού παρελθόντος του με τέτοιο τρόπο, ώστε να αναδεικνύονται οι αρετές του έθνους.
Οσο νεότερο μάλιστα είναι ένα έθνος τόσο μεγαλύτερη εμφανίζεται η ανάγκη του να στραφεί στην ανάπλαση της Ιστορίας προκειμένου να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της εποχής του. Η εθνική μυθολογία αναπαράγεται κυρίως μέσω της σχολικής εκπαίδευσης, αφού έχει κριθεί πως συμβάλλει σημαντικά στη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης των νεαρών μαθητών.
Ιδιαίτερα στα τέλη του 18ου και κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα το κίνημα του Ρομαντισμού ευνόησε την καλλιέργεια μύθων και θρύλων που σχετίζονταν με τη δύναμη και τη λάμψη του έθνους. Ο ρομαντικός ιστορισμός ανήγαγε το έθνος σε υπέρτατη αξία, ταυτίζοντας ουσιαστικά την Ιστορία με την εθνική Ιστορία.
Ετσι οι Ελβετοί αναφέρονται με δικαιολογημένη υπερηφάνεια στον εθνικό τους ήρωα, τον Γουλιέλμο Τέλλο, ο οποίος το 14ο αιώνα με τη δράση του εναντίον των τυραννικών Αψβούργων συνέβαλε στη θεμελίωση της ελβετικής συνομοσπονδίας.
Σήμερα όμως γνωρίζουμε πως το συγκεκριμένο περιστατικό αποτελεί τμήμα της εθνικής μυθολογίας, το οποίο διαδόθηκε κυρίως την εποχή των ναπολεόντειων πολέμων μέσω του ομότιτλου θεατρικού δραματικού έργου του Φρίντριχ Σίλερ (1804) και της όπερας του Ροσίνι, το 1829.
Το ίδιο και η ιστορία του Robin Hood, εθνικού ήρωα των Βρετανών. Ο Ρομπέν των Δασών έδρασε το 13ο αιώνα και ο αγώνας του εναντίον του σερίφη του Νότιγχαμ προβλήθηκε ως μία διαρκής πάλη του καλού ενάντια στο κακό, υπέρ των φτωχών και των καταφρονημένων. Το ενδιαφέρον για τον Robin Hood αναζωπυρώθηκε το 1818, όταν κυκλοφόρησε το περίφημο βιβλίο του Walter Scott, «Ιβανόης».
Ωστόσο, οι πηγές που διαθέτουν οι μελετητές για το πρόσωπο και τη δράση του «προστάτη των φτωχών» είναι αντιφατικές. Εχουν υποκατασταθεί μάλιστα στη συλλογική συνείδηση από την τηλεοπτική βιομηχανία του Χόλιγουντ, όπου αστέρες όπως ο Ερολ Φλιν, ο Κέβιν Κόστνερ και ο Ράσελ Κρόου τον υποδύθηκαν με εξαιρετική επιτυχία.
Οπως όλα τα έθνη, έτσι και οι Αμερικανοί αλλά και οι Αγγλοι έχουν συμβάλει αποφασιστικά στη διαδικασία κατασκευής μιας εθνικής μυθολογίας ωραιοποιώντας στιγμές, γεγονότα και πρόσωπα της πρόσφατης Ιστορίας τους. Ετσι ο στρατηγός και πολιτικός, πρώτος πρόεδρος των ΗΠΑ, Τζορτζ Ουάσιγκτον εξυμνείται για τα εξαιρετικά στρατιωτικά κατορθώματά του εναντίον των Βρετανών, αν και η στρατιωτική του ευφυΐα έχει αμφισβητηθεί από τους ιστορικούς.
Επίσης η Magna Carta (Μάγκνα Κάρτα), ο αγγλικός καταστατικός χάρτης του 1215, φέρεται να έχει υπογραφεί από τον Αγγλο βασιλιά Ιωάννη, παρά το γεγονός ότι η υπογραφή του απουσιάζει από το εν λόγω κείμενο.
Στο ίδιο πλαίσιο με τα παραπάνω παραδείγματα, η ρομαντική ελληνική ιστοριογραφία του 19ου αιώνα καλλιέργησε τους δικούς της μύθους και θρύλους, αρκετοί από τους οποίους σχετίζονταν με την Τουρκοκρατία και την εθνικοαπελευθερωτική Επανάσταση του 1821, όπως η περίπτωση του κρυφού σχολειού και η κήρυξη της Επανάστασης στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας στα Καλάβρυτα, ανήμερα του Ευαγγελισμού την 25η Μαρτίου του 1821.
Σήμερα η ιστορική επιστήμη έχει επισημάνει πως ο περίφημος πίνακας του Νικολάου Γύζη είχε κατά βάση συμβολικό περιεχόμενο, απεικονίζοντας τις δραματικές συνθήκες και την υποχώρηση της ελληνικής παιδείας την εποχή της προέλασης των Οθωμανών, ενώ η σκηνή με τον Παλαιών Πατρών Γερμανό να ευλογεί τα όπλα των επαναστατών δεν συνέβη στα Καλάβρυτα αλλά στην πλατεία Αγίου Γεωργίου της Πάτρας, λίγες ημέρες νωρίτερα και με διαφορετικούς πρωταγωνιστές.
Άπολις και αβασίλευτος. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο ιστορικός οφείλει να έχει ως οδηγό του τη ρήση του Λουκιανού, να είναι σε τελική ανάλυση άπολις και αβασίλευτος. Ως εκ τούτου, οφείλει να στέκεται κριτικά απέναντι σε οτιδήποτε αντιστρατεύεται τις βασικές αρχές της επιστήμης του.
Ωστόσο, οφείλει να γνωρίζει πως οι μύθοι και οι θρύλοι έπαιξαν το δικό τους ρόλο στην εθνική Ιστορία κάθε έθνους. Καλλιέργησαν συλλογικές συγκινήσεις, σφυρηλάτησαν την κοινωνική συνοχή και εν πολλοίς επέτρεψαν την καλλιέργεια και την εμπέδωση μιας ενιαίας ταυτότητας στο σύνολο του πληθυσμού.
Σε τελική ανάλυση οι εθνικοί μύθοι αποτέλεσαν μία κοινωνική αναγκαιότητα, εκλαϊκεύοντας ένα συνήθως πολυσύνθετο και πολυεπίπεδο παρελθόν.
Οταν μάλιστα οι μύθοι αυτοί δεν αναπαρήγαν στερεότυπα και προκαταλήψεις για γειτονικούς λαούς, δεν καλλιεργούσαν τον επιθετικό εθνικισμό και τη μισαλλοδοξία, τότε η χρησιμότητά τους υπήρξε πολλαπλώς ωφέλιμη για το κοινωνικό σύνολο.
Με βάση τις παρατηρήσεις αυτές είναι, νομίζω, δυνατό να υποστηριχθεί πως η εθνική μυθολογία αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της εθνικής Ιστορίας κάθε έθνους και γι' αυτό η ανάλυση και η ερμηνεία της πρέπει να γίνεται με σεβασμό και πάντοτε σε στενή συνάρτηση με τις κοινωνικές συνθήκες που την εξέθρεψαν.
Του ΙΑΚΩΒΟΥ Δ. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ* (Επίκουρος καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας ΑΠΘ)
